رضا عرب سرخی

«زندگی در آخرین نقطه زمین»

نگاهی به شرایط آب و هوای و معماری خانه های کویری ایران

«شرایط آب و هوای و جغرافیایی» هر منطقه سبب پیدایش زبان ، معماری ، فرهنگ ، کشاورزی و دامداری و صنایع و حتی آداب و رسوم خاص و به نوعی نقش تعیین کننده در شکل گیری «اقوام» دارد .
آب و هوای مناطق ایران بطور کلی به چهارگانه اقلیم به شرح زیر تقسیم میشود:
اقلیم معتدل و مرطوب (سواحل جنوبی دریای خزر)
اقلیم گرم و مرطوب ( کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان)
اقلیم گرم و خشک (فلات مرکزی)
اقلیم سرد کوهستانی ( مناطق کوهستانی غرب کشور)

خصوصیات آب و هوایی در اقلیم گرم و خشک ( مناطق کویری )

در مناطق کویری و گرمسیری ایران ،میزان ریزش باران سالیانه بسیار اندک بوده،اغلب بارندگی در فصول پاییز و خصوصاً زمستان است و میزان بارش باران در طول سال کمتر از ۲۵۰ میلمتر در سال است و گاهی درچندین سال این میزان به کمتر از ۵۰ میلیمتر می‌رسد و شاهد خشکسالی های پی درپی هستم .
رطوبت هوا در دو فصل از سال بسیار زیاد است .

هوا مناطق کویری بسیارگرم درتابستان گاهی به بالای ۴۵ درجه و در صحرای کویر لوت به بالای ۶۰ درجه می‌رسد.
اختلاف زیاد درجه حرارت بین شب و روز درمناطق کویری سبب گردیده ،دیدن آسمان درشب یکی از مهم ترین عوامل گردشگری و( مهمانی دور آتش) در این مناطق باشد.

شوربودن و املاح آب های زیرزمینی
در اکثر مناطق کویری( البته در گذشته با درک و شناختی که متخصصان در حفره چاه داشتند سعی می‌کردند از سفره های زیرزمینی آب های شیرین بهره برداری کنند .)
پوشش گیاهی کم در صحرا ها و کاشت درخت و محصولات کشاورزی متناسب با سطح ارتفاع از دریا در مناطق گوناگون،
وجود گیاهان از جمله درختان گز و گیاهان تیغ داربا ریشه های بلند علاوه بر افزایش رطوبت نسبی ،باعث ایجاد سایه درتابستان می شوند که ازحرارت زیاد آفتاب می کاهد.

مهمترین درخت مناطق گرمسیری و کویری خرما ودرخت گـَز یا گِز (نام علمی: Tamarix) نام دارد. درختی است کهن‌سال، این درخت به علت رسیدن ریشه‌اش به آب سطحی زمین عمر طولانی دارد، در بعضی مناطق گرمسیر بیش از هزار سال عمر کرده‌است. غالباً بیشترین ارتفاع این درخت به ۱۰ تا ۱۵ متر می‌رسد.درخت گز از خانوادهٔ Tamarix است و در نقاط مختلفی از دنیا از جمله ایران می‌روید.

معماری خانه‌های کویری
با دیدن رنگ کرم و قهوه ای خانه های
خشتی( اغلب گنبدی) در مناطق خشک و یا در دامنه کوهستان های مناطق گرمسیری روح‌ آدمی به پرواز درمی‌آید و حس نوستالژیک درقلب هر بیننده ای زنده میشود.دراوج گرمای بالای ۴۰ درجه تابستان دورن این خانه ها چنان آرامش و آسایشی موج میزند که با گذشت هزاران سال و تغییرات گوناگون و نوسازی ها هنوز زندگی در آن جریان دارد .
به راستی راز ماندگاری این معماری چیست ؟

معماری خانه ها در روستا وشهرهای مناطق کویری

معماری مناطق گرمسیری رابطه خاصی با فرهنگ ،باورها ،شرایط محیطی، آب و هوای و توجه به حریم خانواده ،همبستگی اجتماعی و تلاش سخت کوشانه دارد .
معماری خانه ها در واقع روح شکست ناپذیری مردم در مواجهه با شرایط سخت طبیعی و ادامه زندگی ست .

آب انبارها، خانه های درهم تنیده و رمزآلود با اجزای شگفت انگیز، اتاق های اندرونی، پنجره های چوبی با شیشه های رنگین کمان و دیواره های بلند و خشتی، طاق هایی با خشت ضربی ،صفه، سقف های گنبدی ،اتاق های تابستانی _ زمستانی ،حوض های وسط حیاط و درختان زیبا برای گریز از آفتاب سوزان ،کوچه های پیچ در پیچ و تنگ ،سرداب ها و بادگیرها از مولف های مهم معماری مناطق کویری هستند،
شهر یزد بعنوان اولین شهر خشتی جهان نمونه بارز این نوع معماری می‌باشد .

رمزگشایی نشانه‌های معماری
مصالح اصلی که در بافت روستا ها و شهرهای کویری ( یزد ) به کار رفته است از خشت خام است و گاهگل و خشت خام از اصلی ترین مصالح در بافت قدیم می باشد و دلیل ویژگی آن استقامت فراوان در برابر گرما و سرما و نشت نکردن باران است .
درب خانه ها اغلب دو لنگه چوبی بود
که با قبه های طلایی و کلون (کوبه یا درکوب) تزیین شده بود که هر کدام معرفی کننده جنسیت مرد و زن بوده است.
درکوب حلقه دار گرد صدای نازک (زنانه) و درکوب مستطیلی شکل صدای کلفت ( چکشی) مردانه اعلام میکرد .در کنار درب خانه دو سکوی برای استراحت و یا انتظار وجود داشت .

پس از در« هشتی » وجود دارد که داخل خانه ( اندرونی ) را از در ورودی جدا میکرد.
پس از راهرو یا سرسرا باریک حیاط قرار میگیرید که اغلب در داخل آن حوضچه با درختانی که اطراف آن کاشته شده بود .
نمای اغلب خانه ها رو به قبله بودند ، و بر مبنای زاویه تابش نور خورشید اتاق های تابستانی و زمستانی توی درتوی سه دری و پنج دری ، پستو ، تالار، مطبخ،انباری، طارمی (بالکن ) خلأ (مستراح) و... طراحی میگردد.

در مناطق روستایی در کنار اتاق ها وطویله دام ها ( گوسفند و شتر ) مکانی قرار داشت بنام «صفه» که اغلب با دود تنور سقف ان را به سیاهی می زند.
در صفه ها تنور زمینی ،هیزم و چند اتاق و انباری ساخته شده بود.صفه ها از نشانه های مهم معماری مناطق کویری هستند که قدمتی بیش از دو هزار و پانصد ساله دارد و از یادگار های دوران ساسانی می‌باشد

.در روستاهای بیشتر از یک یا دو صفه هم ساخته می شد و (گاهی نیز چهار صفه)دیده می شد . صفه ها اغلب در جهت تابش خورشید و یا پشت به طلوع خورشید (اتاق تابستانه) ساخته می گشت .

سقف خانه در شهر ها صاف و در بسیاری از مناطق گرمسیری دایره وار یا به اصلاح
« گنبدی» است.
ساخت گنبد در معماری خانه های مناطق کویری نقش مهمی در گردش هوا دورن اتاق داشت و این گردش سبب میگردد در تابستان ها هوای داخل اتاق ها دیرتر گرم شود ودر زمستان دیر تر روبه سردی رود.

نکنه مهم در خانه های مناطق گرمسیری وجود سرداب و بادگیر است که دما داخلی خانه ها با این دو پدیده عجیب تنظیم می گردید. «سرداب » در زیر اتاق ها قرار داشت و از حیاط پله رو به پایین راه داشت.سرداب ها نقش یخچال و جای خنک برای استراحت و انبار آذوقه بود.
سرداب ها از طریق کانالی خشتی که به بادگیر وصل بودند، هوای گرم را تبدیل به هوای مطبوع در تابستان می کردند.

سرادب هر خانه ای به خانه همسایه راه داشت که در حاله حاضر بسته است. درگذشته دور با برداشتن تیغه خشتی در سرداب ها ارتباطات گسترده بین خانواده ها بقرار می گشت و در دوران خشکسالی و جنگها همه خانوادها از طریق زیر زمین ها از حال و احوال هم مطلع بودند و بعضاً با وصل به چاه های اب در شرایط دشوار ،روزگار می‌گذارند .

معماری خانه های مناطق گرمسیری و کویری دورن گرا ست و خانواده های مرفه با ساخت درب و پنجره های چوبی (منبت کاری) ،شیشه های رنگی، نماد شیرو خورشید، شمسه ، آیات قرآنی ،در سردر ورودی خانه، ساخت اندرونی با طاقدیس های توی در توی همراه با گچبری ، کاشیکاری ، آینه کاری اتاق ها و تالارها و بکارگیری خلاقیت های هنری به زیبایی آن می افزودند .
رضا عرب سرخی
دی ماه ۱۴۰۲

روستای زیبای ماسوله در 32 کیلومتری غرب شهر فومن در استان گیلان واقع شده و یکی از زیباترین روستاهای پلکانی ایران دارای کوچه‌های بسیار تنگ و باریک،خانه های بدون حیاط با مصالحی از جنس چوب ،سنگ و خشت در دامنه مخمل سبز جنگل گیلان قرار گرفته است
جمعیت ماسوله طبق آمار سال ۱۳۹۸ بیش از ۶۰۰ خانوار است .
قدمت شهر ماسوله به حدود 800 تا 1000 سال پیش برمی‌گردد.

محلات و بافت روستا
به طورکلی روستای ماسوله ۴ محله‌ی اصلی و یک بازار چهار طبقه دارد. تقریباً بیش از ۳۵۰ واحد مسکونی در آن قرار گرفته‌است که نزدیک به صد سال پیش ۶۰۰ واحد مسکونی در آن وجود داشت.
در حال حاضر به طور تقریبی ۱۲۰ واحد تجاری، ۴ کاروانسرا، ۲ حمام با خزینه و تقریباً ۳۳ چشمه عمومی در کنار ۵ امامزاده و ۱۰ مسجد در ماسوله وجود دارند.
همچنین ۴ پل چوبی بر روی رودخانه‌ی این روستا است که کاربردی‌ترین آن‌ها پل بنا علی و پل حاجی محمد حسن نام گرفته‌اند.
معماری روستای ماسوله
خانه‌های ماسوله مانند بسیاری دیگر از نقاط کوهستانی و کوهپایه‌ای کشور، به صورت پلکانی ساخته شده و قدمت آن به دوران زندیه برمی‌گردد. برای ساخت خانه‌‌ها از سنگ، چوب و خشت استفاده شده و بیشتر خانه‌ها 2 طبقه‌ای هستند.هرخانه دارای بخش‌های مختلفی از جمله چغم (اتاق پذیرایی از مهمان)، نشیمن‌گاه (اتاق سکونت دائمی ساکنین)، سومه (محل سکونت زمستانی ساکنین) و پشن (سرویس بهداشتی) است.

تمامی‌ خانه‌های روستای ماسوله دارای دو بخش جداگانه زمستانه و تابستانه هستند. قسمت زمستانه خانه در بخش عقب بنا قرار گرفته و نور زیادی دریافت نمی‌کند. در این قسمت کوره‌ای برای آشپزی و گرم کردن اتاق در زمستان تعبیه شده است. قسمت تابستانه خانه دارای پنجره‌های رنگی ارسی است و رو به سوی دره دارد.
کالبد دورنی و تاریخی ماسوله
متأثر از ارتباطات پیچیده و ویژگی‌های اجتماعی و اقتصادی این زیستگاه کهن است. طبیعت مرتعی و کوهستانی و از سوی دیگر فرهنگ و تمدن خاصی که اولین نمایه کالبدی آن قرار گرفتن خانه‌ها در ماسوله است، طوری که با یک نگاه گویی پلکان‌های بزرگی از کوه به دره کشیده شده‌اند.این وضعیت ساختمانی باعث شده‌اند که خانه‌های ماسوله بدون حیاط احداث گردند.
در واقع سقف خانهٔ زیرین به عنوان حیاط خانه بالایی محسوب می‌گردد.
بهترین مرفولوژی برای خانه‌های ماسوله به صورت « برونگرا »می‌باشد.
در این فرم برای تأمین آسایش، ساختمان‌ها را تا حد امکان در ارتفاع بلندتر از سطح زمین و از دو یا چهار طرف باز به بناها این قابلیت را می‌دهدتامحدودیت‌های نورگیری در شرایط سخت آب و هوایی و دسترسی‌های افقی و عمودی مشکلی نداشته باشند.
بافت شهر در ماسوله نوع همزیستی بین فضاهای سبز محیط طبیعی و معماری محیط مصنوعی ایجاد کرده‌است که خود از اصول معماری همساز با محیط زیست است. در واقع می‌توان چنین ادعا کرد که «ماسوله یک باغ شهر تاریخی» است.

ثبت روستای ملی
ماسوله در سال ۱۳۵۴ هجری خورشیدی طی شماره ۱۰۹۰ در فهرست آثار ملی به عنوان میراث فرهنگی و طبیعی به ثبت رسیده‌است. ماسوله در پی احداث جاده ارتباطی جدید بین گیلان و آذربایجان و نیز قحطی ۱۳۲۰ و … بیشتر جمعیت خود را از دست داد. پس از ثبت ماسوله به عنوان میراث فرهنگی و طبیعی، اجازه ساخت و ساز و توسعه شهر توسط شهرداری ماسوله (تأسیس ۱۳۱۱)، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان منابع طبیعی و ابخیزداری کشور داده نشد و مجموعه روستای تاریخی تقریباً به همان صورت قدیمی و تاریخی مورد حفاظت قرار گرفته‌است.

جاذبه‌های گردشگری ماسوله
ماسوله علاوه‌بر خانه‌هایی زیبا، با طراحی و معماری خاص و قدیمی، جاذبه‌های گردشگری دیگری نیز دارد.
آبشار و رودخانه: ماسوله آبشارهای طبیعی بسیاری دارد که از آن جمله می‌توان به آبشار کوشم، ماسوله رودخان، آبشار خرم‌بو یا خربو، آبشار لارچشمه و آبشار توریشوم اشاره کرد.
ییلاق‌های ماسوله: ییلاق‌های ماسوله محل بسیار مناسبی برای اقامت تابستانی هستند از زیباترین ییلاق‌های ماسوله می‌توان به ییلاق کوربار، ییلاق للندیز و ییلاق آندره اشاره کرد. همچنین قله شاه معلم یا قله داغی ماسوله با ارتفاع 3050 متری در قسمت شمال غربی شهر ماسوله واقع شده است.
پارک جنگلی ماسوله نیز از جمله بزرگترین پارک‌های طبیعی این منطقه با طبیعت زیبا و درختان راش، توسکا، فندق و ممرز خود نمایی میکند در این پارک امکانات رفاهی نیز فراهم شده است .
تهیه متن و عکاسی : رضا عرب سرخی
آذر ۱۴۰۲